Ток күші Амперметр. Электр кернеуі. Вольтметр. - Физика, 8 сынып, 34 - сабақ

Сабақтың мақсаты:
1.       Білімділік мақсаты: Ток күші және электр кернеуі ұғымдарын қалыптастыру, өлшем бірліктерін енгізу, амперметр және вольтметрдің жұмыс істеу принциптерімен таныстыру, сызба бойынша электр тізбегін құрастыру дағдыларын қалыптастыру.
2.       Дамытушылық мақсаты: Практикалық ситуацияда жедел шешім қабылдай білуге баулу.                                          
3.       Тәрбиелік мақсаты: Адамгершілікке, ұқыптылыққа, алғырлыққа, отансүйгіштікке, табиғатты аялауға, сыйластық пен әдептілікке баулу.
Сабақтың түрі: жаңа білімді қалыптастыру.
Сабақтың әдіс-тәсілдері: Әңгіме, кітаппен жұмыс, демонстрация, жаттығулар орындау
Сабақтың көрнекіліктері:плакаттар, суреттер, үлестірме қағаздар.

Сабақтың барысы:

І. ДК. Ұйымдастыру кезеңі: 
Сәлемдесу, отырғызу, түгендеу.
ІІ. ДК. Үй тапсырмасын тексеру, қайталау.
1.       Электр тогы дегеніміз не?
2.       Электр тогы пайда болу және ұзақ сақталу үшін қажетті және жеткілікті шарттарға не жатады?
3.       Қандай құрылғыларды ток көздері деп атайды?   
4.       ЭҚК деп нені айтады?
5.       
ІІІ. ДК. Жаңа материалды қабылдауға әзірлік, мақсат қою.
Бүгінгі сабағымызда ток күшімен электр кернеуімен танысамыз.. 

ІV. ДК.Жаңа материалды меңгерту:
Ток к‰ші
Ѓалымдар ток єсерін µз денесінен µткізіп байќайтын кездерден бері кµп уаќыт µтті. Ќазір ол ‰шін амперметр деп аталатын ќ±ралдар ќолданылады.
Амперметр – ток к‰шін µлшеуге арналѓан ќ±рал. Ток к‰ші дегеніміз не? 
21, б-суретті ќарайыќ. Онда электр тогы бар кезде зарядталѓан бµлшектер µтіп жатќан µткізгіштіњ кµлденењ ќимасы кµрсетілген. Металл µткізгіште б±ндай бµлшектер электрондар болып табылады. ¤ткізгіш бойымен ќозѓалу процесінде элетрондар заряд тасымалдайды. Электрондар неѓ±рлым кµп болса жєне олардыњ жылдамдыѓы жоѓары болса, онда олар бірдей уаќыт аралыѓында кµбірек заряд тасымалдайды. 
¤ткізгіштіњ кµлденењ ќимасынан 1с ішінде ќандай заряд µтетінін кµрсететін физикалыќ шама ток к‰ші деп аталады. ¤ткізгіштіњ кµлденењ ќимасынан t = 2 с ішінде ток тасымалдаушы бµлшектер q = 4 Кл заряд тасымалдасын. Олардыњ 1с-та тасымалдайтын заряды 2 есе аз. 4 Кл-ды 2 с-ќа бµліп, 2 Кл/с аламыз. Осы ток к‰ші. Ол І єрпімен белгіленеді: I — ток к‰ші.
Сонымен І – ток к‰шін табу ‰шін µткізгіштіњ кµлденењ ќимасынан t уаќыт ішінде µткен q – электр зарядын осы уаќытќа бµлу керек:
Ток к‰шініњ бірлігі француз ѓалымы А. М. Ампердіњ (1775–1836) ќ±рметіне ампер (A) деп аталѓан. Б±л бірліктіњ аныќталу негізіне токтыњ магниттік єсері жатады. Біз оны ќарастырмаймыз.
Егер ток к‰ші І белгілі болса, онда t-уаќыт ішінде µткізгіштіњ кµлденењ ќимасынан µткен q-зарядты табуѓа болады. Ол ‰шін ток к‰шін ‰аќытќа кµбейту керек: q = It.
Алынѓан µрнектен электр зарядыныњ бірлігі – кулон (Кл) аныќталады: 1 Кл = 1 А · 1 с = 1 А · с.
Ток к‰ші 1А болѓанда µткізгіштіњ кµлденењ ќимасынан 1с ішінде µткен заряд – 1 Кл.
Іс жүзінде ток к‰шініњ амперден басќада туынды бірліктері ќолданылады. Мысалы: миллиампер (мА) жєне микроампер (мкА):  1 мА = 0,001 A, 1 мкА = 0,000001 А. Айтып кеткеніміздей ток к‰шін амперметрмен (сондай-аќ, милли- жєне микроамперметрлермен) µлшейді. Жоѓарыда, айтылѓан демонстрациялыќ гальвонометр ќарапайым микроамперметр болып табылады. Амперметрдіњ ќ±рылысы єр т‰рлі болады. Мектепте демонстрациялыќ тєжірибеге арналѓан амперметр 28-суретте берілген. Осы суретте оныњ шартты белгісі де (ішінде “A” – латын єрпі бар дµњгелек) кµрсетілген.
Басќа да µлшеуіш ќ±ралдар сияќты амперметрді тізбекке ќосќанда µлшенетін шамаѓа єсері елеулі болмау керек. Сондыќтан, амперметр тізбекке ќосылѓанда ток к‰ші µзгермейтіндей етіп жасалады. Техникада ќолданылуына ќарай шкалаларыныњ бµлік ќ±ны єр т‰рлі амперметрлер ќолданылады. Амперметр шкаласынан оныњ ќандай ењ ‰лкен ток к‰шін µлшей алатындыѓы кµрінеді. Ток к‰ші кµбірек тізбекке ќ±ралды ќосуѓа болмайды, ол к‰йіп кетуі м‰мкін.
Амперметрді ќосу ‰шін тізбекті ‰зіп, µткізгіштіњ бас ±штарын ќ±рал клеммаларына ќосады. Мына ережелерді орындау керек:
1) аперметрді ток к‰шін µлшейтін тізбек элементімен тізбектей ќосу ќажет;
2) амперметрдіњ «+» тањбалы клеммасына ток кµзініњ оњ полюсынан келетін µткізгішті, «–» — тањбалы клеммасына теріс полюстан келетін µткізгішті ќосу керек.
Амперметрді тізбекке зерттелетін элементтіњ ќай жаѓынан (оњ немесе сол) ќосса да бєрібір. Б±ѓан тєжірибеде кµз жеткізуге болады (29-cурет). Лампадан өтетін ток күшін өлшегенде амперметрлердіњ екеуі де (оњ жєне сол жаќтаѓы) бірдей мєн кµрсетіп т±р.
Электр кернеуі
Біз электр тогы зарядталѓан бµлшектердіњ баѓытталѓан ќозѓалысы екенін білеміз. Б±л ќозѓалысты осы кезде ж±мыс жасайтын электр µрісі тудырады. Токты тудыратын электр µрісініњ ж±мысын ток ж±мысы деп атайды:
А — ток ж±мысы. Б±л ж±мыс тізбектіњ єр бµлігінде єр т‰рлі, біраќ ол сол бµліктерден µтетін зарядќа пропорционал. Тізбек бµлігінде заряд тасымалдауѓа ж±мсалатын ток ж±мысыныњ мµлшерін кµрсететін физикалыќ шаманы осы бµліктіњ электрлік кернеуі (немесе жай кернеу) деп атайды.  Тізбек бµлігінде q = 2 Кл зарядты тасымалдау ‰шін А = 10 Дж ж±мыс жасалсын. 1 Кл зарядты тасымалдау ‰шін ж±мсалатын ж±мыс 2 есе аз болар еді. 10 Дж — ды 2 Кл-ѓа бµліп 5 Дж/Кл аламыз. Осы тізбек бµлігініњ кернеуі болып табылады. Кернеуді U єрпімен белгілейді. U — кернеу. Сонымен, тізбек бµлігініњ U кернеуін табу ‰шін А — ток ж±мысын осы бµліктен µтетін q — зарядќа бµлу керек:
Ењ алѓаш ток кµзін жасаѓан А. Вольтаныњ ќ±рметіне кернеу бірлігі ретінде вольт (В) алынѓан. 1 В — б±л электр µрісі тізбек бµлігінде 1 Кл зарядты тасымалдауѓа 1 Дж ж±мыс жасайтын кернеу. Егер тізбек бµлігініњ кернеуі 10 В болса, онда тізбек бойымен 1 Кл зарядты тасымалдау ‰шін 10 Дж ж±мыс жасалады. Іс ж‰зінде вольттан басќа (еселік және бөліктік) кернеу бірліктері де ќолданылады. Мысалы, киловольт жєне милливольт: 1 кВ = 1000 В, 1 мВ = 0,001 В. 
Кернеуді µлшейтін ќ±рал вольтметр деп аталады. Вольтметрлердіњ ќ±рылымы єр т‰рлі. Демонстрациялыќ мектеп вольтметрі 30-суретте кескінделген. Осы суретте оныњ шартты белгісі де келтірілген. Тізбекке вольтметрді ќосќанда мынадай ережелерді орындау ќажет: 1) вольтметр клеммаларын арасындаѓы кернеуді µлшеу ќажет болатын тізбек н‰ктелеріне ќосу керек (керекті тізбек бµлігіне параллель); 2) вольтметрдіњ «+» тањбалы клеммасын ток кµзініњ оњ полюсін жалѓанѓан тізбек н‰ктесіне, ал «–» тањбасы клеммасын ток кµзініњ теріс полюсі жалѓанѓан н‰ктеге ќосылады.
Егер ток кµзініњ кернеуін µлшеу керек болса, онда вольтметрді оның қысқыштарына тікелей жалѓайды (31-сурет). Басќа жаѓдайларда, мысалы кернеуін µлшегенде 32-суретте кµрсетілгендей ќосу керек. 

V. ДК.Оқытылып отырған оқу материалын бекіту немесе дағдыландыру жұмыстарын жүргізу.
VI. ДК. Оқытылып отырған оқу материалын қабылдаудағы оқушы түсінігін тексеру:
1.       Ток күші деп нені айтады?
2.       Ток күшінің бірлігіне нені қабылдайды?
3.       Ток күшін қандай құралмен өлшейді?
4.       Электр кернеуі деп нені айтады?
5.       Кернеуді қалай өлшейді?

VII.ДК. Бағалау. Үй тапсырмасын беру: §36. 37