Денелердің ауырлық күші әрекетінен қозғалысы. - Физика, 9 сынып, 15 - сабақ

Сабақтың мақсаты:

1.      Білімділік мақсаты: Оқушы білімін, іскерлігін, дағды деңгейін бақылау, бағалау. Денелердің ауырлық күші әрекетінен қозғалысымен таныстырып солар жайлы түсінік қалыптастыру.
2.      Дамытушылық мақсаты: Оқушылардың білім деңгейін және білім мазмұнының тұрақтылығы мен оны игерудегі іскерлік пен дағдыны бақылау.
3.      Тәрбиелік мақсаты: Адамгершілікке, ұқыптылыққа, алғырлыққа, отансүйгіштікке, табиғатты аялауға, сыйластық пен әдептілікке баулу.
Сабақтың түрі:жаңа білімді қалыптастыру, жалпылау
Сабақтың әдіс-тәсілдері:  Әңгіме, лекция, дискуссия, кітаппен жұмыс.
Сабақтың көрнекіліктері: плакаттар, суреттер, 

Сабақтың барысы:

І. ДК. Ұйымдастыру кезеңі:  
1. Сәлемдесу;
2. Оқушыларды түгендеу;
3. Сынып болмесінің тазалығын тексеру;
4. Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру (жұмыс орны, отырыстары, сыртқы түрлері);
5. Оқушылардың назарын сабаққа аудару.
ІІ. ДК. Үй тапсырмасын тексеру, қайталау.
А) теориялық білімдерін тексеру.
Ә) практикалық тапсырмаларын тексеру.
Б) есептерін тексеру.
ІІІ.ДК Білімді жан-жақты тексеру./ ІV. ДК. Жаңа материалды қабылдауға әзірлік, мақсат қою.  
Бүгінгі негізгі мақсатымыз оқулық бойынша денелердің ауырлық күші әрекетінен қозғалысымен танысамыз.
1.      Бүкіләлемдік тартылыс заңын  тұжырымдаңдар
2.      Гравитациялық тұрақты нені сипаттайды?
3.      Бүкіләлемдік тартылыс заңын қандай жағдайда қолдануға болады?
4.      Г.Кавендиш гравитациялық тұрақтыны қалай анықтады?
5.      Неліктен барлық денелер үшін өзара тартылыс байқала бермейді?  
V. ДК.Жаңа материалды меңгерту:

Ауырлық к‰ші. Б‰кілєлемдік тартылыс теориясын жердегі қ±былыстарға қолданғанда, денелер неге тµмен қарай Жерге қ±лайды? деген сұрақ туады. Біз денелердің тартылуы Жердің гравитациялық µрісі єсерінен деп жауап береміз. Б±л жауап д±рыс па? Ғылыми сµздермен с±рақтардан қорғанамыз деп біз кµптеген жаңа с±рақтар тудырамыз. Гравитациялық µріс – дегеніміз не? Ол денелерге қалай єсер етеді? Неге барлық денелер, соның ішінде Жер де µз айналасындағы кеңістікте осы µрісті тудырады? Б±л с±рақтарға кµптеген д±рыс жауаптар болғанымен, Э. Роджерс айтқандай, осындай с±рақтармен жас физикті жылауға дейін жеткізуге болады. “Шынында да физика тартылысты т‰сіндірмейді, оның себебін анықтамайды, дегенмен ол туралы пайдалы деректер береді… Біз денелер Жер тартқандықтан қ±лайды деп айта аламыз. Ал, енді Жер неліктен денелерді тартады деп с±раса, бар айтарымыз: “Жєй, себебі тартады. Табиғат солай қ±рылған” (Э. Роджерс).  Біз айтылғанды ескеріп, Ньютон айтқандай денелердің қ±лау себебі туралы “гипотеза шығармаймыз”, бірақ денелер қандай заңмен жєне қандай к‰штерлің єсерінен қ±лайтынын анықтайық. Жердің денелерді µзіне тарту к‰шін, ауырлық к‰ші деп, ал Жердің гравитациялық µрісін - ауырлық µрісі деп атайды. Ауырлық к‰ші тµмен, Жердің ортасына бағытталған. Б±л к‰ш дененің ауырлық центрі деп аталатын н‰ктесінен µтеді. Біртекті дененің (мысалы: шар, тікб±рышты немесе дµңгелек пластина, цилиндр жєне т.б.) ауырлық центрі сол дененің симмертрия центрінде болады. Кейде дененің ауырлық центрі дененің ешқандай н‰ктесімен сєйкес келмеуі м‰мкін (мысалы, сақинада).
Жалпы жағдайда, қандай да бір д±рыс емес формалы жазық дененің ауырлық центрін анықтау керек болса, мынадай заңдылыққа с‰йенуге болады. Егер денені єр н‰ктесінен жіпке асатын болсақ, онда жіп қалдырған бағыттар бір н‰ктеде қиылысады, осы н‰кте дененің ауырлық центрі болады. Денеге єсер ететін F_т ауырлық к‰шін табу ‰шін, дененің массасын еркін түсу ‰деуіне кµбейту керек: 
F_т= mg. Б±л формуланы дене Жер бетіне жақын болғанда ғана қолдануға болады. Себебі, осы жағдайда ғана g анықталған жєне 9,8 м/с² тең. Жалпы жағдайда дене Жер бетінен (102-сурет) кез-келген h биіктікте орналасса, еркін түсу ‰деуі белгісіз, сондықтан ауырлық к‰шін б‰кілєлемдік тартылыс заңы бойынша табу керек: М±ндағы M_ж — Жер массасы, m — ауырлық к‰ші єсер ететін дене массасы, ал r — Жер центрінен денеге дейінгі қашықтықтық (r = R_ж + h, м±ндағы R_ж — Жер радиусы). Сонымен Жердің денені тарту к‰шін анықтау ‰шін гравитациялық т±рақтыны Жер мен дене массаларына кµбейтіп, Жер центрінен денеге дейінгі арақашықтың квадратына бµлу керек. 
(42.2) формула Жер бетінен дене биіктеген сайын ауырлық к‰ші азая беретіндігін кµрсетеді. Яғни, Жердің гравитациялық µрісі Жер бетіне жақын арада к‰штірек, алыстаған сайын єлсірей береді. Басқа да аспан денелерінің гравитациялық µрістері ара қашықтықтан осындай тєуелділікте болады. 

VІ. ДК. Оқытылып отырған  оқу материалын қабылдаудағы оқушы түсінігін тексеру.

§16 дайындық сұрақтарын талдау.
1.      Ауырлық күші деп қандай күшті айтады?
2.      Еркін түсу үдеуі қандай шамаға тәуелді?
3.      Денелердің еркін түсуі қандай қозғалыс түріне жатады?

VІІ. ДК. Оқытылып отырған оқу материалын бекіту немесе дағдыландыру жұмыстарын жүргізу.
№1. К
1.      Массалары m₁= m₂=1 кг екі, олардың арасындағы өзара гравитациялық әсер күші Ғ₁ тең. Бір-біріне осындай қашықтықта орналасқан массалары 3 және 2 кг екі шардың тартылыс күші неге тең?
2.      Денелердің арақашықтығы 3 есе арттса, онда олардың тартылуы күші қанша өзгереді?
№2 К.
1.      Массалары m₁= m  m₂= 2m екі шардың арақашықтығы R болғанда, олардың арақашықтығы қанша өзгереді?
2.      Денелердің өзара тартылыс күші 4 есе арттса, онда олардың арақышықтығы қанша өзгереді? шар

VIІI.ДК. Бағалау. Үй тапсырмасын беру: §16 , 13-жаттығу (3,4)