Жарықтың сыну құбылысы - Физика, 11 сынып, 32 - сабақ

Сабақтың мақсаты:

1. Білімділік мақсаты: Оқушы білімін, іскерлігін, дағды деңгейін бақылау, бағалау. Жарықтың        сыну құбылысын түсіндіріп солар жайлы түсінік қалыптастыру.
2. Дамытушылық мақсаты: Оқушылардың білім деңгейін және білім мазмұнының тұрақтылығы мен оны игерудегі іскерлік пен дағдыны бақылау.
3. Тәрбиелік мақсаты: Адамгершілікке, ұқыптылыққа, алғырлыққа, отансүйгіштікке, табиғатты аялауға, сыйластық пен әдептілікке баулу.

Сабақтың түрі:жаңа білімді қалыптастыру, жалпылау
Сабақтың әдіс-тәсілдері:  Әңгіме, лекция, дискуссия, кітаппен жұмыс.
Сабақтың көрнекіліктері: плакаттар, суреттер, 

Сабақтың барысы:

І.ДКҰйымдастыру кезеңі:Сәлемдесу; Оқушыларды түгендеу;Оқушылардың назарын сабаққа аудару.

ІІ. ДК. Үй тапсырмасын тексеру, қайталау.
А) теориялық білімдерін тексеру. Ә) практикалық тапсырмаларын тексеру. Б) есептерін тексеру.

ІІІ.ДК Білімді жан-жақты тексеру./ ІV. ДК. Жаңа материалды қабылдауға әзірлік, мақсат қою.  
Бүгінгі негізгі мақсатымыз оқулық бойынша жарықтың   сыну құбылысымен  танысамыз.

1. Қандай құбылыс жарытың шағылуы деп аталады?
2. Шағылудың қандай түрлерін білесіңдер?
3. Қандай айна жазық айна деп аталады?
4. Жазық айна шын кескін бере алады ма?
5. Қандай кескін шын кескін деп  аталады?
6. Айнаны ұлғайтуды дегенді қалай түсінесіңдер?

V. ДК.Жаңа материалды меңгерту:  Жарықтың сынуы

Тєжірибе ж‰ргізейік. Оптикалық дискінің ортасына шыны пластина қойып оған жарық сєулесін бағыттайық. Ауа мен шынының шекарасында жарық тек қана шағылмай сонымен бірге шыны ішіне еніп µзінің таралу бағытын µзгертетінін кµруге болады. Екі ортаның шекарасынан µткен кезде жарықтың таралу бағытын µзгертуі жарықтың сынуы деп аталады. суретте: АО — т‰скен сєуле; ОВ — шағылған сєуле; ОЕ — сынған сєуле. 

Егер біз сєулені ЕО бағытында т‰сіре берсек, онда жарық сєулесінің қайтымдылығынан ол шыныдан ОА бағытында шығады. Жарықтың сынуы оның бір ортадан екінші ортаға µткендегі жылдамдығының µзгеруінен т‰сіндіреді . Осы қ±былысқа алғаш рет осындай т‰сініктемені XVII ғасырдың ортасында патер Меньян берді. Меньян бойынша жарық бір ортадан екінші ортаға µткенде бағытын, шалғынмен қозғалып келе жатқан “солдаттар қозғалысының фронты” бағытын егістік бµгегенде µзгертетін жағдайға ±қсас болады. Егістікке жеткен єр солдат µз қозғалысын баяулатады, ал оған жетпеген солдаттар б±рынғы жылдамдықпен қозғала береді. Нєтижесінде егістікті басқан солдаттар шалғынмен келе жатқандардан қалып, єскерлер колоннасы б±рылады.  Екі ортаның шекарасынан µткенде жарық сєулесінің қай бағытта б±рылатынын анықтау ‰шін б±л екі ортаның қайсысында жарық жылдамдығы аз, қайсысында кµп екенін білу керек. Жарық – б±л электрмагниттік толқындар. Сол себепті электрмагниттік толқындардың таралу жылдамдығына байланысты (§28-ті ќара) айтылған нєрселердің барлығы жарық жылдамдығына тең дєрежеде сєкес келеді. Мысалы, вакуумдегі жарық жылдамдығы максимальды жєне: с = 299792км/с ≈ 300000км/с. Заттағы жарықтың жылдамдығы єрқашанда вакуумдегіден аз болады: v < c. Екі ортаның жарық жылдамдығы азы — оптикалық тығыз орта, ал жоғарысы — оптикалық тығыз емес орта деп аталады. Мысалы, су ауаға қарағанда оптикалық тығыз орта, ал шыны суға қарағанда оптикалық тығыз орта болады.
Тєжірибе жарық сєулесі оптикалық тығыз ортада енгенде µзінің бастапқы бағытынан перпендикулярға қарай б±рылады, ал оптикалық тығыз емес ортаға енгенде жарық сєулесі кері бағытқа ауытқиды. Сынған сєуле мен т‰су н‰ктесіндегі екі ортаның шекарасына т‰сірілген перпендикуляр арасындағы б±рыш сыну б±рышы деп аталады. α — т‰су б±рышы, β — сыну б±рышы.
86-суреттен сыну б±рышының т‰су б±рышынан ‰лкен де жєне кіші де бола алатынын кµреміз. Осы б±рыштар сєйкес бола ала ма? Болады, тек қана сєуле екі ортаның шекарасына тік б±рыш бойынан т‰сетін болса α = β = 0.
Єр ортаның жарықты сындыру қабілеті т‰рліше. Екі ортадағы жарық жылдамдықтарының µзгешелігі неғ±рлым кµп болса, екі ортаның шекарасында жарық сєулесі соғ±рлым кµп сынады. 

Кµптеген оптикалық қ±ралдардың негізгі бµлігі шыны ‰шб±рышты призма (87, а-сурет) болып саналады. 87, б-суретте осындай призмадағы сєулелер жолы кµрсетілген: екі рет сындыру нєтижесінде шыны призма т‰скен сєулені µзінің табанына қарай сындырады. 
Жарықтың сынуынан, су қоймасының (µзен, арық,су бар ванна) тереңдігі шын мєнінде аз сияқты кµрінеді. Су қоймасы т‰біндегі S н‰ктесін кµру ‰шін одан шыққан жарық сєулесі бақылаушының кµзіне келіп жетуі қажет (88-сурет). Бірақ жарық шоғы ауа мен су шекарасынан сынғанна кейін кµзге S н‰ктесінен жоғары орналасқан S₁ жорамал кескіннен келіп т±рғандай кµрінеді. 
Су қоймасының кµрінетін тереңдігі h нақты H тереңдіктің ³/₄ бµлігін қ±райтынын дєлелдеуге болады. Осы қ±былысты алғаш рет Евклид сипаттаған. Оның кітаптарының бірінде сақинамен жасалған тєжірибе жайлы айтылады: бақылаушы кубокқа оның шеттері кµрсетпейтіндей жағдайда т‰бінде жатқан сақинаға қарайды, ал сонан кейін кµздің жағдайын µзгертпей кубокқа су қ±я бастады, біраз уақыттан кейін сақина кµрінетін болды. Жарықтың сынуымен кµптеген қ±былыстарды т‰сіндіруге болады. Мысалы, су бар стаканға салынған қасықтың сынған сияқты болып кµрінуі, К‰н мен ж±лдыздардың горизонттағы нақты орнынан биік болып кµрінуі жєне т.б.
 
VІ. ДК. Оқытылып отырған  оқу материалын қабылдаудағы оқушы түсінігін тексеру.
§4.10 дайындық сұрақтарын талдау.

1. Қандай құбылыс жарықтың шағылуы деп аталады?
2. Жарық жазық параллель пластиналар арқылы өткенде қандай құбылыс байқалады?
3.  Көлдің шын және көрінерлік тереңдігі деген не?
4. Призмадағы сәуленің жүру жолын қалай анықтауға болады?

 VІІ. ДК. Оқытылып отырған оқу материалын бекіту немесе дағдыландыру жұмыстарын жүргізу.

1. Есептер шығарту. 4.10.1.-4.10.5

VIІI.ДК. Бағалау. Үй тапсырмасын беру: §4.10 Есептер шығарту. 4.10.6.-4.10.7