Сызықша және оның қойылатын орындары - Қазақ тілі, 9 сынып

Сабақтың мақсаты: Оқушылардың өз беттерінше жұмыс істеу дағдысын қалыптастыру,қосымша әдебиеттермен жұмыс істеуге баулу,пікір айту, пікірталасқа қосыла білу машығын қалыптастыру.Сызықша қандай орындарда, не үшін қойылатыны, оны қою үшін тілдік қандай белгілерді білу керектігін,сызықшаның тыныс белгілерден айырмашылығын білу. Сөйлеу мәнерін, халықтың аз сөзге көп мағына сыйғыза алатын қасиетін үлгі ету,сөзге тоқтау, сөз қуатын сезіну сияқты ұлттық дәстүрмен таныстыру.
Сабақтың әдісі: баяндау, сұрақ-жауап.
Сабақтың түрі: семинар сабақ.

Оқушы дайындалу үшін ұсынылған әдебиеттер:1. Н.Оралбаева,Ғ.Мадина, А.Әбілқаев. Қазақ тілі.1992.
2.Ш.Бектұров, М.Серғалиев. Қазақ тілі. 1994.
3. Ғ.Әбуханов. Қазақ тілі.1985.
4. С.Аманжолов.Қазақ тілі оқулығы.
Сабақ барысы:Ұйымдастыру кезеңі.
Сабақтың мақсатын айқындау:
а) сызықша-тыныс белгісі;
ә) сызықшаның бірнеше себептерге байланысты қойылатындығы; мақсат-соны еске түсіріп, нақтылап бекіту;
б) сызықшаны үтірден ажырату; ол үшін екеуінің қойылу себебін білу-басты мәселе екенін түсіну.
    Сабақ мұғалімнің қысқа кіріспесіне соң мына сөйлемдерді көшіртіп, тыныс белгісін қойдыртады. 

Қасына Тәкежан , Ғабитхан, Дархан, Жұмағұл ерді. Абай тақап келгенде, үй иесі шыққан еді. (М.Әуезов.)

Абай-өз заманының жаршысы. Ішінде  отырған Ербол,Мәкіш, Салтанат-үшеуі Абайға қуана ұмтылысты.                                  (М.Әуезов.)

1.сөйлем-біріңғай мүшелі жай сөйлем, санамалау интонациясымен айтылып, ой иелерін даралап көрсетіп тұр,сондықтан үтір қойылады.1- сйлемде бастауыш та, баяндауыш та зат есім. ІІІ жақта тұр, сондықтан дауыс ырғағы ерекшеленуші даралаушы, түсіндіруші мәнде.

2-сөйлем- құрмалас, себебі мұнда екі түрлі шындық беріліп тұр, сол себепті үтір қажет. Бұл сөйлемдердің үтірге байланысты дауыс ырғағы екі түрлі. 2-сөйлемде сызықша жалпылауыш сөзге байланысты қойылатын үтір. Бұл жинақтау мәнін білдіреді. Сызықшаға назар аударылған соң  оқушылар хабарлама жасайды.

Хабарлама тақырыптары:
1. Сызықша-тыныс белгісі.
 2.Бастауыштан кейін қойылатын сызықша.
3. Жалпылауыш сөзге байланысты қойылатын сызықша.
4. Оңашаланған айқындауышқа байланысты қойылатын сызықша
Хабарлама жасау уақыты-8-10 минут.Әр хабарламашыға оппонент белгіленеді және пікір айтушылар олардың пікіріне де баға береді. Бұл оқушыларды байқампаздыққа баулиды.

1-оқушы. Оқулықтағы «Сызықша» туралы берілген анықтама көлемінде хабарлама жасап,оның сөйлем құрамына белгілі сөзді, сөйлем мүшесін, сөйлем мен сөйлем арасын даралап бөліп көрсету және жинақтап, тұжырымдап айту мақсатын көздейтінін айтып,әрқайсысына мысал келтіріп түсіндіреді. Оны кесте түрінде берсе де болады.Сызықшаның не себепті қойылатынын түсіндірген соң мысалға берген сөйлемдерді көшіріп жазады.

2-оқушы. Бастауыштан кейін нақты қандай жағдайда сызықша қойылатынына қысқа тоқталады. Сызықша қойылатын сөйлемдерді мысал түрінде оқушыларға жаздыртуға болады.

3-оқушы.Жалпылауыш сөздердің қай сөз табынанжаслып, қандай дауыс ырғағымен айтылатынын, оның біріңғай мүшеден бұрын тұрғандағысымен  салыстырып, дауыс ырғағындағы, мағынасындағы айырмашылықты ашып, сызықша қою қажеттілігін дәлелдейді. Өз дәлелдеріне жаттығудағы мысалдарды талдап,бірнеше сөйлемдерді жазғызу керек.

4-оқушы. Сызықшаның енді оңашаланған айқындауышқа байланысты қойылатынын айтады.Өзі жазып әкелген мысалдарды тақтаға жазып, дәлелдейді. Мысалы:

Тарс еткен  мылтық даусы естілді,-Қозыкүреңге оқ дарымады.                                                  (Қ.Жұмаділов)

Жалғаулығы түсіріліп айтылған қарсылықты салалас. Оқиға тез өткенін  де білдіреді, сондықтан сызықша қойылады.
 

Оттың жарығына сағатын тосты-он болып қалған екен.                                             (Қ.Жұмаділов)

Бір мезгілде шұғыл өткен істі білдіретін ыңғайлас  салалас
 

Ақыл айтсаң-батыл айт.                                             (Мақал)

Ерекше  мән бере айтылған шартты бағыныңқылы сабақтас.

Тәжірибе жұмыстары.186-жаттығу.

1. «Абай-өз заманының жаршысы» дейді автор. Оны қалай түсінесің?
2. Данышпандық пен кемеңгерлікті түсініп, білу үшін не қажет?
3. Кемеңгерлікті танудағы Конфуций пікірін қалай түсінесің?
4. Абай неге кемеңгерлікке жетудің қиын жолын таңдады?
5. «Абайды қаншалықты білемін?» деген мәселе төңірегінде ойланып көрдің бе?

Бағалау.Оқушылардың білім деңгейлерін ескеру.
Үйге.192-жаттығу: 1. «Абайды мен білемін бе?» тақырыбында ойтолғау жазу;
2.Төл сөзге байланысты қойылатын сызықша туралы өткенді қайталау.